Bạn đã bao giờ nhìn thấy một chú chó vẫy đuôi mạnh đến mức cả cơ thể rung lên và tự hỏi: “Liệu niềm vui này có giống với niềm vui của mình không?”

Suốt nhiều thế kỷ, con người từng cho rằng động vật chủ yếu hành động theo bản năng, ít có chỗ cho những cảm xúc phức tạp. Nhưng các nghiên cứu về não bộ đang thay đổi quan điểm đó.

Bằng cách quan sát hoạt động thần kinh, các nhà khoa học đang phát hiện ra những điểm tương đồng đáng kinh ngạc giữa cảm xúc của động vật và chúng ta.

Bộ não như một bản đồ cảm xúc

Não bộ không chỉ kiểm soát vận động và trí nhớ mà nó còn là động cơ của cảm xúc. Ở động vật, các nhà nghiên cứu thường tập trung vào hệ viền, cùng vùng não ở con người chịu trách nhiệm về những cảm xúc như sợ hãi, niềm vui và tình cảm. Quét não, ghi điện và phân tích hóa học cho phép các nhà khoa học quan sát những khu vực sáng lên khi động vật trải qua các tình huống cụ thể.

Ví dụ, khi chuột nhận được phần thưởng, hoạt động trong nhân vỏ não tăng vọt, vùng này ở con người gắn liền với cảm giác phần thưởng và khoái cảm. Khi bị tách khỏi đồng loại, hạch hạnh nhân — gắn với sợ hãi và lo âu trở nên hoạt động mạnh hơn. Những mô hình này cho thấy cảm xúc không phải chỉ riêng loài người; chúng được cài đặt sâu trong sinh học.

Cách các nhà khoa học nghiên cứu cảm xúc động vật

1. Hình ảnh não bộ

Kỹ thuật như cộng hưởng từ chức năng cho phép các nhà nghiên cứu theo dõi hoạt động của não theo thời gian thực. Những chú chó được huấn luyện nằm yên trong máy quét đã cho thấy phản ứng với giọng nói hay mùi quen thuộc rất giống phản ứng cảm xúc ở con người.

2. Nghiên cứu điện cực

Trong một số trường hợp, các nhà khoa học dùng điện cực siêu nhỏ để đo hoạt động điện trong não. Phương pháp này giúp xác định chính xác những nơ-ron phát tín hiệu trong các khoảnh khắc sợ hãi, phấn khích hoặc vui chơi.

3. Hóa sinh thần kinh

Bằng cách phân tích các chất dẫn truyền thần kinh như dopamine, oxytocin và serotonin — các nhà nghiên cứu có thể liên kết hóa học não bộ với hành vi. Oxytocin, thường được gọi là “hormone gắn kết”, tăng cao ở cả chó và chủ khi có tương tác tích cực, cho thấy nền tảng sinh học chung cho sự gắn bó

Những ví dụ về cảm xúc trong hành động

Hãy lấy voi làm ví dụ. Khi một thành viên trong đàn chết, não của chúng cho thấy hoạt động mạnh ở các vùng liên quan đến ký ức xã hội và đau buồn. Chúng được quan sát thấy chạm vào xương của con đã mất và đứng lặng, những hành vi gợi nhớ đến nghi lễ tưởng niệm.

Hoặc vẹt: nghiên cứu não cho thấy hoạt động cao ở các vùng liên quan đến học giọng nói và gắn kết xã hội khi chúng bắt chước tiếng người. Điều này phù hợp với xu hướng dùng tiếng gọi để duy trì kết nối trong đàn, cho thấy “tiếng nói” của chúng mang ý nghĩa cảm xúc hơn là sự bắt chước đơn thuần.

Tại sao điều này quan trọng với con người

Hiểu về cảm xúc của động vật không chỉ để thỏa mãn trí tò mò mà còn có tác động thực tiễn:

1. Phúc lợi tốt hơn

Nếu thừa nhận động vật trải qua căng thẳng, niềm vui và nỗi buồn giống chúng ta, cách đối xử với chúng ở nhà, trong sở thú hay nông trại sẽ thay đổi.

2. Huấn luyện và chăm sóc tốt hơn

Biết rằng chó phản ứng ở trung tâm phần thưởng trong não giúp người huấn luyện áp dụng phương pháp khích lệ tích cực thay vì trừng phạt.

3. Hiểu biết y học

Nghiên cứu hóa học não ở động vật cũng giúp các nhà khoa học hiểu rối loạn cảm xúc ở người như lo âu hay trầm cảm, vì nhiều con đường thần kinh tương đồng.

Khía cạnh đạo đức

Khi chấp nhận rằng động vật có cảm xúc, vấn đề đạo đức trở nên rõ ràng hơn. Khó có thể bỏ qua sự đau khổ của chúng hoặc coi chúng chỉ là nguồn tài nguyên. Nghiên cứu não bộ mang lại nền tảng khoa học cho điều mà nhiều người nuôi thú cưng đã cảm nhận — rằng cảm xúc không chỉ riêng loài người, mà là một ngôn ngữ sinh học chung.

Điều này không có nghĩa động vật trải nghiệm cảm xúc giống hệt chúng ta. Niềm vui của chó không hoàn toàn giống hạnh phúc của con người, và nỗi sợ của chuột không có tầng tự nhận thức như chúng ta. Nhưng việc chúng bắt nguồn từ các hệ thống não tương tự cho thấy một sợi dây cảm xúc chung.

Nhìn về phía trước

Khi kỹ thuật quét não và khoa học thần kinh phát triển, các nhà khoa học sẽ có thể lập bản đồ cảm xúc ở nhiều loài hơn, kể cả những loài ít được nghiên cứu như bò sát hay cá. Nghiên cứu ban đầu đã hé lộ phản ứng căng thẳng ở cá tương tự lo âu ở động vật có vú, khơi dậy những tranh luận mới về khả năng chịu đau khổ của chúng.

Tương lai có thể mang đến không chỉ sự hiểu biết sâu sắc hơn về tâm trí động vật mà còn thay đổi cách con người nhìn nhận vị trí của mình trong thế giới tự nhiên. Nhận ra chiều sâu cảm xúc ở các loài khác thách thức chúng ta mở rộng lòng trắc ẩn và suy nghĩ lại những quan niệm lâu đời về trí tuệ và cảm xúc.

Lần tới khi mèo kêu rừ rừ trên lòng bạn hay chó rên rỉ khi bạn rời đi, hãy nhớ — đó không chỉ là bản năng. Đó là dấu hiệu của một bộ não tràn đầy cảm xúc, không khác nhiều so với bạn. Khoa học cho thấy một điều rõ ràng: động vật không chỉ sống cạnh chúng ta; chúng còn cảm nhận cùng chúng ta.