Ngôn ngữ không chỉ đơn thuần là phương tiện giao tiếp mà chúng là những kho lưu trữ sống động của văn hóa, lịch sử và bản sắc. Thế nhưng, trên toàn thế giới, các ngôn ngữ đang biến mất với tốc độ đáng báo động.

Theo UNESCO, gần một nửa trong số 7.000 ngôn ngữ của thế giới đang có nguy cơ tuyệt chủng, thậm chí một số ngôn ngữ hoàn toàn biến mất chỉ trong một thế hệ.

Trong thời đại toàn cầu hóa nhanh chóng và sự thống trị của kỹ thuật số, việc hiểu và bảo vệ sự đa dạng ngôn ngữ của thế giới chưa bao giờ cấp thiết hơn.

Đánh giá tình trạng nguy cấp của ngôn ngữ

Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên Hợp Quốc (UNESCO) đã phát triển một phương pháp đánh giá tình trạng nguy cấp của các ngôn ngữ, tương tự như cách đánh giá các loài sinh vật. Ngôn ngữ được phân thành sáu cấp độ từ mức an toàn đến mức dễ tổn thương. Các vấn đề bắt đầu xuất hiện từ cấp độ thứ ba, khi ngôn ngữ bị đe dọa nghiêm trọng, và trở nên tồi tệ hơn ở cấp độ thứ tư và thứ năm: cực kỳ nguy cấp và tình trạng nghiêm trọng (chỉ còn một vài thành viên lớn tuổi trong cộng đồng sử dụng một cách không thường xuyên). Giai đoạn cuối cùng, tất nhiên, là tuyệt chủng.

Mỗi năm, thế giới mất đi một số trong 7.000 ngôn ngữ hiện có. Chỉ khoảng ba mươi ngôn ngữ được nói bởi phần lớn dân số toàn cầu. Chính vì thế, Liên Hợp Quốc và UNESCO đã tuyên bố giai đoạn 2022-2032 là "Thập kỷ quốc tế các ngôn ngữ bản địa" để nhấn mạnh hiện tượng "chảy máu" văn hóa này, đặc biệt là sự mất mát của các ngôn ngữ hay phương ngữ vốn dĩ đã được xem như ngôn ngữ tự trị nhưng lại cực kỳ mong manh.

Khía cạnh này cũng mang tầm quan trọng đối với các mục tiêu phát triển bền vững: khi các bậc cha mẹ ngừng nói các ngôn ngữ và phương ngữ với con cái, các cộng đồng mất đi từ vựng và ký ức, không thể hiểu được các tài liệu lịch sử của chính mình, và không thể bảo vệ được đất đai và tương lai của họ.

Sự gia tăng nguy cơ trong năm năm qua

Cách đây một thập kỷ, cứ ba tháng lại có một ngôn ngữ biến mất - một tốc độ đáng kể. Tuy nhiên, từ năm 2019, tốc độ này đã tăng nhanh đáng kể, với một ngôn ngữ biến mất khỏi hành tinh mỗi 40 ngày, tức là khoảng chín ngôn ngữ mỗi năm.

Trong ngữ cảnh này, các thuật ngữ "ngôn ngữ", "idiom", và "phương ngữ" được sử dụng thay thế lẫn nhau chỉ để minh họa hiện tượng chung mà không nhằm mục đích khoa học xã hội-linguistic. Theo dự báo của UNESCO, một nửa số ngôn ngữ trên thế giới sẽ biến mất vào cuối thế kỷ này. Tuy nhiên, các chuyên gia trong lĩnh vực này lại cho rằng đây là những dự đoán lạc quan.

Những động lực dẫn đến sự nguy cấp

Động lực dẫn đến sự tuyệt chủng rất khác nhau. Trong khi một số ngôn ngữ, theo ghi nhận của The Guardian, biến mất khi những người nói cuối cùng qua đời, thì hàng ngàn ngôn ngữ khác đang đối mặt với nguy cơ do cần có một cộng đồng tham chiếu rộng lớn hơn.

Thường thì, các ngôn ngữ này, mắc kẹt trong một vòng luẩn quẩn có hại - ngay cả ở các quốc gia nơi ngôn ngữ chính thức là ngôn ngữ của các quốc gia từng là thực dân - không được sử dụng trong các thể chế: không được giảng dạy ở trường học, không được sử dụng chính thức tại nơi làm việc, hoặc không xuất hiện trong quy hoạch đô thị.

Những trường hợp bảo vệ ngôn ngữ trên toàn cầu

Một ví dụ là Tochi Precious, một nhà hoạt động người Nigeria ở Abuja, thành viên của tổ chức Wikitoungues, đặc biệt quan tâm đến số phận của tiếng Igbo, một ngôn ngữ Tây Phi có nguy cơ tuyệt chủng trong năm nay.

Một trường hợp khác được báo cáo bởi nhật báo Anh là Amrit Sufi, một người phụ nữ nói tiếng Angika, một ngôn ngữ ở bang Bihar phía đông Ấn Độ, được 7 triệu người sử dụng nhưng không được dạy ở trường và hiếm khi xuất hiện trong tài liệu viết. Sufi ghi lại các video để bảo tồn di sản nói của một ngôn ngữ được xem là kém giá trị so với tiếng Hindi chiếm ưu thế, với nỗ lực mang lại tương lai cho nó. "Ghi lại các bài hát dân gian là cách của tôi để hiểu văn hóa của mình và đóng góp", cô giải thích. "Khẩn cấp ghi lại và làm cho nó dễ dàng tiếp cận để người khác có thể thấy, không chỉ lưu trữ trong thư viện. Truyền thống nói đang biến mất vì các thế hệ trẻ ngày nay thích tiêu thụ âm nhạc công nghiệp hơn là ngồi cùng nhóm và hát".

Vai trò của wikitongues

Wikitongues hỗ trợ các nhà hoạt động trong lĩnh vực khó khăn này, kết hợp giữa nhân học, ngôn ngữ học và các công cụ kỹ thuật số. Được thành lập vào năm 2014 tại New York bởi Frederico Andrade, Daniel Bogre Udell, và Lindie Botes, tổ chức phi lợi nhuận này nhằm mục tiêu ghi lại tất cả các ngôn ngữ trên thế giới trước khi chúng biến mất. Chủ yếu thông qua các bản ghi hình, Wikitongues khuyến khích việc giảng dạy các ngôn ngữ bị đe dọa, đặc biệt là thông qua một nền tảng có tên Poly.

Ngoài việc ngăn chặn sự biến mất của các ngôn ngữ, Wikitongues còn cung cấp các khoản tài trợ, đào tạo và nguồn lực cho các nhà hoạt động đang cố gắng bảo tồn các ngôn ngữ. Tổ chức đã ghi lại khoảng 10% số ngôn ngữ trên thế giới, đóng vai trò như một kho lưu trữ ngôn ngữ với các video, từ điển, và các tài liệu ngôn ngữ khác bằng hơn 700 ngôn ngữ.

Tương lai của ngôn ngữ và trí tuệ nhân tạo

Trong khi nhiều nhà hoạt động đã viết sách về ngôn ngữ của họ và thành lập các đài phát thanh địa phương, trí tuệ nhân tạo (AI) trên quy mô rộng hơn có thể giúp xử lý văn bản bằng một số ngôn ngữ, phát triển các chatbot chuyên dụng để giúp các thế hệ trẻ thực hành và học ngôn ngữ của ông bà mình. Tuy nhiên, một số chuyên gia có những dè dặt về việc cung cấp tài liệu cho các công cụ như vậy.

UNESCO đã xuất bản trực tuyến một Atlas các ngôn ngữ bị đe dọa trong nhiều năm qua, chỉ ra rằng sự đa dạng ngôn ngữ đang bị đe dọa nghiêm trọng trên toàn cầu, với khoảng 40% dân số không được giáo dục bằng ngôn ngữ họ nói.

Các ngôn ngữ bị đe dọa ở italia

Italia cũng có nhiều tình huống ngôn ngữ khác nhau, với các luật thường, nhưng không phải luôn luôn, bảo vệ sự đa dạng ngôn ngữ này, như UNESCO đã nêu rõ. Sự đa dạng ngôn ngữ bao gồm tiếng Occitan được nói bởi từ 20 đến 40.000 người tại các thung lũng núi cao ở tây Piedmont, tiếng Ladino được khoảng 30.000 người nói và có nguy cơ tuyệt chủng ở một số khu vực, và tiếng Sardinia được khoảng một triệu người sử dụng trên khắp đảo Sardinia.

Italia cũng đối mặt với những kịch bản phức tạp hơn như tiếng Tabarchino được khoảng 10.000 người nói ở hai đô thị phía nam Sardinia. Khi các ngôn ngữ tiếp tục đối mặt với nguy cơ tuyệt chủng, các nỗ lực để bảo tồn và ghi lại chúng trở nên ngày càng quan trọng.